Αν και από τον τίτλο εκκινούμε λίγο περιοριστικά, το παρόν άρθρο φιλοδοξεί να ανοίξει μια σειρά θεολογικών ζητημάτων γύρω από τη θρησκεία ως αναπόσπαστο τμήμα και προαπαιτούμενο του κοινωνικού μετασχηματισμού στην Ελλάδα και γενικά. Για το σκοπό αυτό πρέπει να γίνει μια εξαρχής διευκρίνηση (η οποία μένει να αναλυθεί εκτενώς σε επόμενη ανάρτηση): η θρησκεία είναι μια έννοια φιλοσοφική-κοινωνιολογική η οποία περικλείει μέσα της τη νόηση, τη βούληση και λίγο σχετίζεται με αυτό που η Ορθόδοξη πίστη ονομάζει βιωματική κατάσταση του θείου ή όπως το τοποθετεί απλά και περιεκτικά ο Γρηγόριος ο Θεολόγος: “Θεόν φράσαι αδύνατον, νοήσαι δε αδυνατώτερον.” Έτσι λοιπόν μιλώντας για θρησκεία εννοούμε αυτό που κατά Αλτουσέρ ονομάστηκε Θρησκευτικός Ιδεολογικός Μηχανισμός του Κράτους και με αυτόν εννοεί το σύστημα των διαφόρων εκκλησιών, δηλαδή των εν τω κόσμω οργανώσεων της Εκκλησίας αλλά και τα άλλα δόγματα και ομολογίες. Η χρήση του όρου Ιδεολογικός Μηχανισμός του Κράτους (ΙΜΚ) είναι απαραίτητη αν θέλουμε να ψηλαφίσουμε μια οποιαδήποτε στρατηγική που να περιλαμβάνει μια μεταβατική κατάσταση για έναν νέο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας των ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει γιατί πιστεύουμε έντονα ότι η οργανωμένη ιεραρχία της εκάστοτε εκκλησίας είναι αυτό που ο Γκράμσι είπε “δεκανίκι που στηρίζει τον ανάπηρο”, εννοώντας τις αδύναμες αστικές κυβερνήσεις.
Εδώ πρέπει όμως να έρθουμε σε μια αναγκαία σύγκρουση με τα “ιερά τέρατα” της κοινωνικής χειραφέτησης. Η μαρξιστική παράδοση θέλει τη θρησκεία “όπιο των λαών” αλλά και “στεναγμό του καταπιεζόμενου πλάσματος, καρδιά ενός άκαρδου κόσμου και ψυχή των πραγμάτων που είναι άψυχα”. Με την έννοια ότι η θρησκεία στέκεται φραγμός στην κατανόηση του ανθρώπου για να δει το πραγματικό του κοινωνικό Είναι και να προχωρήσει στην αυθεντική κοινωνική χειραφέτηση. Κατά τη γνώμη μας ένας αιώνας και πλέον κοινωνικών επαναστάσεων απέδειξαν ακριβώς το αντίθετο, ότι η πρόοδος της ανθρώπινης γνώσης, σκέψης και λογικής όσο δεν συμβαδίζει με το “αντίβαρο” της πνευματικότητας που χαρίζει η θρησκευτική συνείδηση, οδηγεί τα άτομα-υποκείμενα να εγκαλούνται με τρόπο αντεπαναστατικό, με βάση την κάλυψη των ατομικών ή άλλων υλικών τους συμφερόντων και όχι την κοινωνική πρόοδο. Επίσης οι δεκάδες πιστών ανθρώπων και τα πνευματιστικά κινήματα που συνόδευσαν τις επαναστάσεις και τις εξεγέρσεις των καταπιεσμένων νομίζουμε ότι αναδεικνύουν μια άλλη πραγματικότητα: η ιστορική αλλαγή χρειάζεται πνευματικότητα την οποία ένας χυδαίος υλισμός ποτέ δεν μπορεί να αποδώσει και γι’ αυτό καταφεύγει στις μεγάλες του στιγμές (π.χ. Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος) σε νόθα πνευματικά κατασκευάσματα που καταλήγουν χιλιαστικά.
Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι ότι αντίθετα με το αστικό κράτος, το οποίο στην κομμουνιστική και ευρύτερη αριστερή παράδοση είτε τσακίζεται, είτε μετασχηματίζεται, και εμπίπτει σε μια γενική αλλαγή μέσω της ρήξης, φαίνεται ότι οι ΙΜΚ του δεν έχουν καμία τύχη. Είναι σε κατάσταση αδρανούς ύπαρξης, με την έννοια ότι περιγράφονται πάντα σαν μηχανισμοί αναλλοίωτοι που αν έχουν αντιφάσεις αυτές με κάποιον τρόπο ποτέ δεν μπορούν να είναι χρήσιμες για κάτι άλλο πέραν της αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Εδώ θα προσπαθήσουμε να υποστηρίξουμε το εξής: επειδή το Κράτος “είναι συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων, που είναι συσχετισμός ανάμεσα σε τάξεις και μερίδες τάξεων” όπως έλεγε κι ο Πουλαντζάς, κάθε ΙΜΚ ανάλογα τη φάση του ταξικού αγώνα και την έκβαση της πάλης έχει διαφορετικό βαθμό “ρευστοποίησης” και μετασχηματισμού. Φυσικά ποτέ δεν μπορεί ένα αστικό, καπιταλιστικό κράτος -ούτε και οι ΙΜΚ του- να μετασχηματιστεί σε κάτι άλλο, κάτι τέτοιο είναι γελοίο και να υποστηριχτεί. Μπορεί όμως να “κοιλοπονήσει” κάτι άλλο, να είναι η μήτρα του Νέου. Όπως εύστοχα είχε γράψει ο Πωλ Ελυάρ: “ένας καλύτερος κόσμος βρίσκεται μέσα σε αυτόν εδώ”.
Με αυτή την έννοια, μπορούμε να δούμε τρεις δυναμικές καταστάσεις του Θρησκευτικού ΙΜΚ: τη “Θρησκεία του Κατεστημένου”, τη “Θρησκεία της Ανταρσίας” και τη “Θρησκεία της Επανάστασης”. Τις ονομάζουμε “δυναμικές καταστάσεις” γιατί υπόκεινται κι αυτές στην ανάλογη κίνηση που υπόκειται και το Κράτος ως συμπύκνωση του συσχετισμού δυνάμεων και το αν παγιωθούν ή περάσουν σε μια άλλη κατάσταση είναι αποτέλεσμα ενός “κρίσιμου ορίου”, ανάλογου του άλματος από τη μια μορφή συνείδησης στην άλλη, κατά την ένθεη υπαρξιστική φιλοσοφία. Το “κρίσιμο όριο” είναι η αυξημένη τάση ανάμεσα σε αυτό που εκπροσωπεί ο Θρησκευτικός ΙΜΚ μια δεδομένη στιγμή και αυτό που αντιλαμβάνονται τα υποκείμενα όταν εγκαλούνται από αυτόν, μια δυσλειτουργία θα λέγαμε της διαδικασίας της έγκλισης, που είναι άμεσο παράγωγο της στοχευμένης παρέμβασης και της ταξικής πάλης.
Η κυρίαρχη δυναμική κατάσταση είναι βέβαια η “Θρησκεία του Κατεστημένου”. Λέγεται έτσι γιατί εκφράζει την καθεστηκυία τάξη, την κυρίαρχη ιδεολογία και τον ορισμένο κάθε φορά συνασπισμό εξουσίας. Τα μέλη της (ανώτερης) ιεραρχίας είναι άμεσα διαπλεκόμενα με το Κράτος και το συνασπισμό εξουσίας ή τον απαρτίζουν κατά μία έννοια. Με απλά λόγια είναι η κυρίαρχη Εκκλησία σε κάθε δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό, σε μια ορισμένη πάντα συγκυρία. Στην Ελλάδα άμεση έκφραση της Θρησκείας του Κατεστημένου είναι βέβαια η Ιερά Σύνοδος και έμμεση το σύστημα των Μητροπολιτών. Αυτό συμβαίνει γιατί παρά τις αντιθέσεις της Ορθόδοξης πίστης στη σημερινή κατάσταση, η ΙΣ είναι άμεσα εμπλεκόμενη με την πολιτική εξουσία, δεν αμφισβητεί τις επιλογές της, ενώ σε παλαιότερες εποχές έχει συνεργαστεί και εντελώς πρόθυμα (βλ. Χούντα των Συνταγματαρχών). Είναι αυτή που περνάει την κυρίαρχη “γραμμή” της ανοχής και της υπομονής ως εργαλεία για τη σωτηρία.
Η επόμενη κατάσταση είναι η “Θρησκεία της Ανταρσίας”. Είναι η πλέον περίπλοκη κατάσταση γιατί έχει άμεσα πολλά στοιχεία από την προηγούμενη, κυρίως ότι η ανώτερη ιεραρχία της ή τα καθοδηγητικά της στελέχη ανήκουν εν μέρει στους “οργανικούς διανοούμενους” του αστικού συνασπισμού εξουσίας, λειτουργούν όμως κάτω από την πίεση της ταξικής πάλης και του ταυτόχρονου βαθμού ανάπτυξης ενός πνευματικού κινήματος. Κλασικό παράδειγμα “Θρησκείας της Ανταρσίας” είναι η Μεταρρύθμιση στην Καθολική Εκκλησία (Προτεσταντισμός) κυρίως κατά τη φάση της γέννησής της.. Ειδικά τα γεγονότα του “Πολέμου των Χωρικών” και η προσωπικότητα του Τόμας Μύντσερ, ταιριάζουν μάλλον απόλυτα στην περιγραφή που δώσαμε. Η ανάδυση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και η ιδιαίτερη εξέλιξη της ταξικής πάλης στους κοινωνικούς σχηματισμούς τους επόμενου αιώνες έκοψαν από τη Μεταρρύθμιση το πνεύμα ανταρσίας απέναντι στην κυρίαρχη Καθολική Εκκλησία και την κατέστησαν και αυτή “Θρησκεία του Κατεστημένου”. Η “Θρησκεία της Ανταρσίας” παράγει στο επίπεδο της θεολογίας στοιχεία που υπάρχουν στην Θρησκεία του Κατεστημένου αλλά υπερτονίζονται στη συγκυρία της όξυνσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι η “Θρησκεία της Ανταρσίας” συνήθως έχει μια γραμμή άμυνας απέναντι στη “Θρησκεία του Κατεστημένου” και δεν επιτίθεται ολοκληρωτικά.
Ένα ακόμα παράδειγμα, άγνωστο σε πολλούς, “Θρησκείας της Ανταρσίας” είναι οι Ζηλωτές της Θεσσαλονίκης, τον 14ο αιώνα. Δυστυχώς η Εκκλησιαστική Ιστορία τους τοποθετεί μόνο ενάντια στου Ησυχαστές του Αγίου Όρους αλλά η πραγματική τους αντίθεση ήταν με το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Όπως γράφει ο πρωτοπρεσβύτερος Γ. Μεταλληνός: “Με τη στάση των Ζηλωτών συνδέθηκαν οραματισμοί για ριζική κοινωνική αλλαγή, οικονομική αναβάθμιση και κοινωνική αναδιάρθρωση. Πρόκειται, όπως βεβαιώνουν τα πράγματα, για έκρηξη πρωτοχριστιανικής κοινοκτημοσύνης ή έστω κοινοχρησίας, εναντίον της αυξάνουσας κοινωνικής ανισότητας και αδικίας, λόγω της συγκεντρώσεως γης και πλούτου στα χέρια των ολίγων“.
Η κατάσταση η οποία περιγράφεται ως “Θρησκεία της Επανάστασης” είναι η κατάσταση εκείνη που σπάει το όριο της “Θρησκείας της Ανταρσίας” και ο Θρησκευτικός ΙΜΚ είναι σπαραγμένος, ένα απομεινάρι του παλιού μηχανισμού προσκολλάται στον αστικό συνασπισμό και το υπόλοιπο κυριαρχεί στη διαδικασία της επαναστατικής μετάβασης. Για να έχουμε τη “Θρησκεία της Επανάστασης” πρέπει καταρχάς να υπάρχει ενός είδους “επαναστατική κατάσταση” ή προ-επαναστατική. Αυτό σημαίνει ότι οι κοινωνικές σχέσεις ενός κοινωνικού σχηματισμού συνολικά δεν μπορούν να αναπαράγονται όπως πριν και υπάρχει αυτή η αδυναμία της έγκλισης προς τα υποκείμενα από τον Θρησκευτικό ΙΜΚ. Επίσης η “Θρησκεία της Ανταρσίας” πρέπει να ξεπεράσει το στενό όριο της αντίθεσης στη “Θρησκεία του Καθεστώτος” και να έρθει με μια πρόταση νέας πολιτικής νομιμοποίησης. Δηλαδή να μπορεί να καθιερωθεί από το λαό, από το νέο “ιστορικό μπλοκ” των δυνάμεων της ανατροπής ως η θρησκεία που θα αντικαταστήσει την προηγούμενη και σε επίπεδο δομής και φυσικών προσώπων. Σε θεολογικό επίπεδο, πρέπει οι αρχές που ευαγγελίζεται να μπορούν να είναι καθολικές και να ενσωματώνουν τμήματα της κοινωνίας που πριν ήταν απόντα από αυτές.
Το πιο διαδεδομένο παράδειγμα “Θρησκείας της Επανάστασης” είναι οι Κουακέροι κατά την Αμερικάνικη Επανάσταση του 1776 και οι χριστιανοί της “Θεολογίας της Απελευθέρωσης” στη Νικαράγουα, την Κουβανέζικη επανάσταση και αλλού κατά τις δεκαετίες ’60 και ’70. Άλλη μια κοντινή περίπτωση “Θρησκείας της Επανάστασης” είναι το κίνημα των Ανακαινιστών ή “Ζώσα Εκκλησία”, κατά την αποτυχημένη επανάσταση του 1905 και την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Το πρόβλημα με τους Ανακαινιστές ήταν ότι δεν έτυχαν με μια πρόταση νέας πολιτικής νομιμοποίησης από το ιστορικό μπλοκ των επαναστατών του ’17 με αποτέλεσμα να σαρωθούν από την επίσημη Ρώσικη Εκκλησία και εν τέλει να επιβιώσει ο παλιός Θρησκευτικός ΙΜΚ μέσα στην ΕΣΣΔ.
Με αυτό το πρόχειρο σκαρίφημα θέλουμε να κλείσουμε με το βασικό σκεπτικό μας, το οποίο θα διαμορφωθεί στην πορεία. Το βασικό που χρειάζεται να δούμε σε κάθε ιστορική περίπτωση είναι ότι υπάρχει το σπέρμα ενός αυτόνομου πνευματικού κινήματος μέσα στον Θρησκευτικό ΙΜΚ, το οποίο δεν πρέπει ποτέ να υποτιμάται και να θεωρείται ότι πηγαίνει πίσω την υπόθεση της χειραφέτησης. Τουναντίον είναι χρήσιμο στοιχείο μαζί με μια σειρά άλλους παράγοντες ώστε να υπάρξει μια πραγματική επαναστατική κατάσταση και το αναγκαίο βήμα για να έλθει λίγο πιο κοντά μας η Βασιλεία των Ουρανών…
Αναδημοσίευση από: http://religionandrevolution.wordpress.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου