ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Η Θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική
Τα κοινωνικά αίτια
Το πρόσωπο της Νέας Θεολογίας
Ο ρόλος του Πάπα
Η Αριστερά και η Θεολογία της Απελευθέρωσης
Το Νικαραγουανό πείραμα
Βιβλιογραφία
Η Θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική
"Καλωσορίσατε στην Λατινική Αμερική του κοινωνικού πλουραλισμού". Να μια στερεότυπη φράση, που απευθύνεται στον κάθε προσκεκλημένο της Ηπείρου των Αντιθέσεων. Δεν υπάρχει άλλη Ήπειρος, που να συγκεντρώνει τόσα πολλά και για τα κοινά μέτρα παράξενα χαρακτηριστικά. Η αναφορά δεν αφορά τα εξωτερικά της γνωρίσματα, που έτσι ή αλλιώς έχουν άμεση σχέση με τα γεωφυσικά της δεδομένα. Εισάγει στην κοινωνική συμπεριφορά μιας Ηπείρου, που δεν μπορεί να κριθεί με τα συνηθισμένα μέτρα. Ένα πανόραμα αντιθέσεων, φωτογραφίζει τη σκέψη κάθε ανθρώπου που βλέπει από άλλη σκοπιά τη Λατινική Αμερική. Στην κορυφή, ίσως, του πανοράματος, η Θεολογία της Απελευθέρωσης, προκαλεί ιδεολογικές αναζητήσεις, ανατρέπει παραδοσιακές αντιλήψεις, δημιουργεί νέες πολιτικές συντεταγμένες.
Ο παπάς Καμίλλο Τόρρες ήταν εκείνος που έφερε μια βαθιά τομή με την ολοκληρωτική του προσχώρηση στην επαναστατική προοπτική που χάραξε ο Τσε Γκουεβάρα. Ήταν μια αρχή, που προοριζόταν σε λίγα χρόνια να δημιουργήσει ένα πλατύ ανανεωτικό ρεύμα μέσα στην καθολική εκκλησία. Τί ήταν εκείνο που έφερε στην επιφάνεια τη Θεολογία της Απελευθέρωσης; Μέσα σε ποια κοινωνικά πλαίσια δημιουργήθηκε και αντρώθηκε "η Εκκλησία των Φτωχών";
Η Θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική
Τα κοινωνικά αίτια
Το πρόσωπο της Νέας Θεολογίας
Ο ρόλος του Πάπα
Η Αριστερά και η Θεολογία της Απελευθέρωσης
Το Νικαραγουανό πείραμα
Βιβλιογραφία
Η Θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική
"Καλωσορίσατε στην Λατινική Αμερική του κοινωνικού πλουραλισμού". Να μια στερεότυπη φράση, που απευθύνεται στον κάθε προσκεκλημένο της Ηπείρου των Αντιθέσεων. Δεν υπάρχει άλλη Ήπειρος, που να συγκεντρώνει τόσα πολλά και για τα κοινά μέτρα παράξενα χαρακτηριστικά. Η αναφορά δεν αφορά τα εξωτερικά της γνωρίσματα, που έτσι ή αλλιώς έχουν άμεση σχέση με τα γεωφυσικά της δεδομένα. Εισάγει στην κοινωνική συμπεριφορά μιας Ηπείρου, που δεν μπορεί να κριθεί με τα συνηθισμένα μέτρα. Ένα πανόραμα αντιθέσεων, φωτογραφίζει τη σκέψη κάθε ανθρώπου που βλέπει από άλλη σκοπιά τη Λατινική Αμερική. Στην κορυφή, ίσως, του πανοράματος, η Θεολογία της Απελευθέρωσης, προκαλεί ιδεολογικές αναζητήσεις, ανατρέπει παραδοσιακές αντιλήψεις, δημιουργεί νέες πολιτικές συντεταγμένες.
Ο παπάς Καμίλλο Τόρρες ήταν εκείνος που έφερε μια βαθιά τομή με την ολοκληρωτική του προσχώρηση στην επαναστατική προοπτική που χάραξε ο Τσε Γκουεβάρα. Ήταν μια αρχή, που προοριζόταν σε λίγα χρόνια να δημιουργήσει ένα πλατύ ανανεωτικό ρεύμα μέσα στην καθολική εκκλησία. Τί ήταν εκείνο που έφερε στην επιφάνεια τη Θεολογία της Απελευθέρωσης; Μέσα σε ποια κοινωνικά πλαίσια δημιουργήθηκε και αντρώθηκε "η Εκκλησία των Φτωχών";
Τα κοινωνικά αίτια
Η Λατινική Αμερική για αιώνες ολόκληρους βρέθηκε κάτω από κάθε είδους κηδεμονίες :
α) Κλασσικού τύπου αποικιακές σχέσεις (Ισπανοί, Γάλλοι, Άγγλοι κ.α.).
β) Νεοαποικιακή εξάρτηση, ενσωματωμένη στη διεθνή στρατηγική των ΗΠΑ. Η Ουάσιγκτων με τα κατά καιρούς περιώνυμα δόγματα της αντιμετωπίζει την Κεντρική και Νότια Αμερική ως περιοχές "ζωτικού χώρου" για τα δικά της στρατηγικά συμφέροντα.
γ) Μεταποικιακή διείσδυση σε ποικίλες μορφές:
1. Δημοκρατίες της Μπανάνας. 2. Στρατοκρατικά καθεστώτα. 3. Εθνολογική διάσπαση. 4. Ιδιοκτησία της γης από αρχηγούς –φυλάρχους
δ) Ενεργή παρουσία, συστηματική εμπλοκή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, που διασφαλίζει οικονομικά τις μορφές διείσδυσης που προωθούσε η Ουάσιγκτον.
Η εικόνα που δημιούργησαν όλες αυτές οι παρεμβάσεις στο Λατινοαμερικάνικο χώρο δίνονται με την αρμόζουσα παραστατικότητα, από ένα αυτόπτη μάρτυρα, τον περουβιανό παπά, Γκουστάβο Γκουτιέρες. Ας του δώσουμε το λόγο:
"Το 16ο αιώνα, ο μοναχός Ντέλας Κάσας είχε πει: "Οι Ίντιος πεθαίνουν πριν την ώρα τους" κι αυτή η φράση δεν έχασε καθόλου την επικαιρότητα της. Πεθαίνουν πρόωρα από την πείνα, την αρρώστια και τις καταπιεστικές μεθόδους εκείνων που φοβούνται μη χάσουν τα προνόμιά τους και πνίγουν στο αίμα κάθε προσπάθεια απελευθέρωσης των καταπιεσμένων".
Ο Pabio Richard, καθηγητής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κόστα - Ρίκα, από τη δική του επιστημονική σκοπιά, δίνει μια άλλη πολιτικο - θρησκευτική άποψη στο θέμα:
"Οι δυνάμεις του θανάτου τις οποίες βιώνουμε στην Κεντρική Αμερική προέρχονται από τα οικονομικά χρηματιστικά και στρατιωτικά κέντρα των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας. Αυτά τα κέντρα προκαλούν το θάνατο των φτωχών του Τρίτου Κόσμου. Σήμερα πεθαίνουν κάθε χρόνο πάνω από 48 εκατομ. ανθρώπων στο φτωχό κόσμο. Υπάρχουν πάνω από 500 εκατομ. που ζουν σε κατάσταση άκρας αθλιότητας εξαιτίας της οικονομικής και πιστωτικής πολιτικής αυτών των κέντρων θανάτου. Τα στρατιωτικά κέντρα επενδύουν πάνω από ένα εκατομμύριο δολλάρια κάθε λεπτό σε εξοπλισμούς για το θάνατο. Ενάντια σ' αυτές τις δυνάμεις του θανάτου δεν μένει παρά η επιλογή της ζωής. Αυτή είναι η επιλογή των φτωχών ολόκληρου του κόσμου".
Ξεχωριστή πάντοτε η άποψη όταν αυτή προέρχεται από ένα Υπουργό Εξωτερικών και μάλιστα της Νικαράγουας. Ο Μιγκέλ ντ'Εσκότο, ρωμαιοκαθολικός παπάς, υπουργός Εξωτερικών των Σαντινίστας εκθέτει τις σκέψεις του:
"Η Καθολική Εκκλησία από παράδοση, έπαιζε ένα ρόλο που απευθυνόταν στις ψυχές, ξεχνώντας ότι ο Θεός δημιούργησε ανθρώπινα πλάσματα που έχουν σώματα. Δυστυχώς η Εκκλησία κήρυσσε την υποχωρητικότητα μπροστά στην αδικία. Αλλά - τα τελευταία χρόνια - η Καθολική Εκκλησία στην Λατινική Αμερική αναλαμβάνει τον κίνδυνο να μιλάει για λογαριασμό εκείνων που φιμώνονται ή φοβούνται να μιλήσουν".
Οι φωνές που ακούσαμε, φέρουν την σφραγίδα της εγκυρότητας και της αυθεντικότητας. Πρόσωπα που ζουν καθημερινά το δράμα των λαών της Κ. και Ν. Αμερικής. Πείνα, εξαθλίωση, δυστυχία, καταπίεση. Και ο θάνατος πριν την ώρα του. Διαχρονικά σημειώνονται αιματηρές προσπάθειες σε όλες τις χώρες. Συνοπτικά καταγράφονται ως εξής:
α) Αγροτικές επαναστάσεις, με κινητήρια δύναμη - θέση τη διανομή της γης (Εμιλιάνο Ζαπάτα).
β) Ένοπλα βήματα, παναμερικανικού ενοποιητικού χαρακτήρα (Σιμόν Μπολιβάρ).
γ) Αντάρτικες αριστερές οργανώσεις με σκοπό την ανατροπή του νεοαποικιακού κράτους (Τσέ Γκουεβάρα).
δ) Δημιουργία προϋποθέσεων για ειρηνικό ξεπέρασμα των συντηρητικών κυβερνήσεων (Σαλβατόρ Αλλιέντε).
Η "Θεολογία της Απελευθέρωσης" δεν εμφανίστηκε εκ του μηδενός, ούτε - πολύ περισσότερο - αποσυνδέεται από τη μακρά παράδοση των επαναστατικών διεργασιών στο Λατινοαμερικανικό χώρο. Εξελικτικά, συνδέεται πολύπλευρα με την ιστορική πορεία των λαών, αποτελεί μια έκφραση αμφισβήτησης και κατ' εξοχή πολιτικής αναδημιουργίας.
Η Λατινική Αμερική για αιώνες ολόκληρους βρέθηκε κάτω από κάθε είδους κηδεμονίες :
α) Κλασσικού τύπου αποικιακές σχέσεις (Ισπανοί, Γάλλοι, Άγγλοι κ.α.).
β) Νεοαποικιακή εξάρτηση, ενσωματωμένη στη διεθνή στρατηγική των ΗΠΑ. Η Ουάσιγκτων με τα κατά καιρούς περιώνυμα δόγματα της αντιμετωπίζει την Κεντρική και Νότια Αμερική ως περιοχές "ζωτικού χώρου" για τα δικά της στρατηγικά συμφέροντα.
γ) Μεταποικιακή διείσδυση σε ποικίλες μορφές:
1. Δημοκρατίες της Μπανάνας. 2. Στρατοκρατικά καθεστώτα. 3. Εθνολογική διάσπαση. 4. Ιδιοκτησία της γης από αρχηγούς –φυλάρχους
δ) Ενεργή παρουσία, συστηματική εμπλοκή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, που διασφαλίζει οικονομικά τις μορφές διείσδυσης που προωθούσε η Ουάσιγκτον.
Η εικόνα που δημιούργησαν όλες αυτές οι παρεμβάσεις στο Λατινοαμερικάνικο χώρο δίνονται με την αρμόζουσα παραστατικότητα, από ένα αυτόπτη μάρτυρα, τον περουβιανό παπά, Γκουστάβο Γκουτιέρες. Ας του δώσουμε το λόγο:
"Το 16ο αιώνα, ο μοναχός Ντέλας Κάσας είχε πει: "Οι Ίντιος πεθαίνουν πριν την ώρα τους" κι αυτή η φράση δεν έχασε καθόλου την επικαιρότητα της. Πεθαίνουν πρόωρα από την πείνα, την αρρώστια και τις καταπιεστικές μεθόδους εκείνων που φοβούνται μη χάσουν τα προνόμιά τους και πνίγουν στο αίμα κάθε προσπάθεια απελευθέρωσης των καταπιεσμένων".
Ο Pabio Richard, καθηγητής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κόστα - Ρίκα, από τη δική του επιστημονική σκοπιά, δίνει μια άλλη πολιτικο - θρησκευτική άποψη στο θέμα:
"Οι δυνάμεις του θανάτου τις οποίες βιώνουμε στην Κεντρική Αμερική προέρχονται από τα οικονομικά χρηματιστικά και στρατιωτικά κέντρα των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας. Αυτά τα κέντρα προκαλούν το θάνατο των φτωχών του Τρίτου Κόσμου. Σήμερα πεθαίνουν κάθε χρόνο πάνω από 48 εκατομ. ανθρώπων στο φτωχό κόσμο. Υπάρχουν πάνω από 500 εκατομ. που ζουν σε κατάσταση άκρας αθλιότητας εξαιτίας της οικονομικής και πιστωτικής πολιτικής αυτών των κέντρων θανάτου. Τα στρατιωτικά κέντρα επενδύουν πάνω από ένα εκατομμύριο δολλάρια κάθε λεπτό σε εξοπλισμούς για το θάνατο. Ενάντια σ' αυτές τις δυνάμεις του θανάτου δεν μένει παρά η επιλογή της ζωής. Αυτή είναι η επιλογή των φτωχών ολόκληρου του κόσμου".
Ξεχωριστή πάντοτε η άποψη όταν αυτή προέρχεται από ένα Υπουργό Εξωτερικών και μάλιστα της Νικαράγουας. Ο Μιγκέλ ντ'Εσκότο, ρωμαιοκαθολικός παπάς, υπουργός Εξωτερικών των Σαντινίστας εκθέτει τις σκέψεις του:
"Η Καθολική Εκκλησία από παράδοση, έπαιζε ένα ρόλο που απευθυνόταν στις ψυχές, ξεχνώντας ότι ο Θεός δημιούργησε ανθρώπινα πλάσματα που έχουν σώματα. Δυστυχώς η Εκκλησία κήρυσσε την υποχωρητικότητα μπροστά στην αδικία. Αλλά - τα τελευταία χρόνια - η Καθολική Εκκλησία στην Λατινική Αμερική αναλαμβάνει τον κίνδυνο να μιλάει για λογαριασμό εκείνων που φιμώνονται ή φοβούνται να μιλήσουν".
Οι φωνές που ακούσαμε, φέρουν την σφραγίδα της εγκυρότητας και της αυθεντικότητας. Πρόσωπα που ζουν καθημερινά το δράμα των λαών της Κ. και Ν. Αμερικής. Πείνα, εξαθλίωση, δυστυχία, καταπίεση. Και ο θάνατος πριν την ώρα του. Διαχρονικά σημειώνονται αιματηρές προσπάθειες σε όλες τις χώρες. Συνοπτικά καταγράφονται ως εξής:
α) Αγροτικές επαναστάσεις, με κινητήρια δύναμη - θέση τη διανομή της γης (Εμιλιάνο Ζαπάτα).
β) Ένοπλα βήματα, παναμερικανικού ενοποιητικού χαρακτήρα (Σιμόν Μπολιβάρ).
γ) Αντάρτικες αριστερές οργανώσεις με σκοπό την ανατροπή του νεοαποικιακού κράτους (Τσέ Γκουεβάρα).
δ) Δημιουργία προϋποθέσεων για ειρηνικό ξεπέρασμα των συντηρητικών κυβερνήσεων (Σαλβατόρ Αλλιέντε).
Η "Θεολογία της Απελευθέρωσης" δεν εμφανίστηκε εκ του μηδενός, ούτε - πολύ περισσότερο - αποσυνδέεται από τη μακρά παράδοση των επαναστατικών διεργασιών στο Λατινοαμερικανικό χώρο. Εξελικτικά, συνδέεται πολύπλευρα με την ιστορική πορεία των λαών, αποτελεί μια έκφραση αμφισβήτησης και κατ' εξοχή πολιτικής αναδημιουργίας.
Το πρόσωπο της Νέας Θεολογίας
Κάθε αναφορά στη Θεολογία της Απελευθέρωσης θα πρέπει να συνδέεται με τη μορφή του επισκόπου Όσκαρ Ρομέρο. Τουλάχιστον έτσι αισθάνονται οι ίδιοι οι θεωρητικοί της, μια και κατά κανόνα τονίζεται η δράση του. Η δολοφονία του στο Σαλβαδόρ, ενώ τελούσε τη Θεία λειτουργία, έγινε η αφετηρία μιας πλατύτερης συζήτησης γύρω από το ρόλο που είχαν τα "Τάγματα Θανάτου" που δρούσαν στο Σαν Σαλβατόρ.
Κεντρικός άξονας της σκέψης των οπαδών της Θεολογίας της Απελευθέρωσης :
"Ο Χριστιανός δεν πρέπει να βασανίζεται από τη φτώχεια, την καταπίεση, την εξαθλίωση σε τούτη τη ζωή για να κερδίσει τον παράδεισο στην άλλη".
Αναρωτιούνται οι κληρικοί: "Πώς να πούμε στον απόκληρο για να το καταλάβει ότι ο Θεός είναι αγάπη; Πώς να υμνήσουν οι φτωχοί το Μεσσία, όταν ο πόνος πνίγει τη φωνή τους μέσα στο στήθος;"
Ένας προβληματισμός, που οδηγεί με την πάροδο του χρόνου σε εισηγήσεις:
Ο παπάς Γκουστάβο Γκουτιέρες: "Η Θεολογία της Απελευθέρωσης είναι μια προσπάθεια να βρεθεί μια γλώσσα, με την οποία να μιλήσουμε για την αγάπη του θεού στους θεόφτωχους χριστιανούς αυτής της Ηπείρου... Η εκκλησία δεν είναι ένα καταφύγιο μακριά από την πόλη. Ακολουθεί τα βήματα εκείνου του Ιησού που έζησε, δούλεψε, αγωνίστηκε και πέθανε στο κέντρο της πόλης"... Το κορύφωμα της σκέψης του: "Χωρίς στράτευση στο πλευρό των φτωχών, δεν μπορεί να υπάρξει χριστιανική ζωή".
Ένας άλλος παπάς, από τη Νικαράγουα αυτή τη φορά, δίνει μια πιο προωθημένη κατεύθυνση. Ο Χουάν Ερνάντες Πίκο:
"Η συνεργασία με τον επαναστατημένο λαό, είναι αγάπη και πίστη στο λαό, που βοηθημένος από την εκκλησία στον αγώνα του κατά της αδικίας, αποκτάει εμπιστοσύνη στη θρησκεία του. Πρέπει πρώτα να υπακούμε στη θέληση του λαού, γιατί αυτή είναι η θέληση του θεού κι όχι εκείνης της συνεργαζόμενης με τους δικτάτορες εκκλησίας".
Ο επίσκοπος - σύμβολο Όσκαρ Ρομέρο:
"Η Χριστιανική πίστη δεν πρέπει να μας χωρίζει από τον κόσμο, αλλά να μας βυθίζει μέσα σ' αυτόν".
Ο Pabl Richard, με την εγκυρότητα του πανεπιστημιακού καθηγητή τονίζει: "Θέλουμε να κηρύξουμε το Ευαγγέλιο της πνευματικής αφύπνισης και του βασιλείου του Θεού, όπου οι φτωχοί είναι οι προνομιούχοι".
Αναφερόμενος στο διάλογο που αναπτύσσεται ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Μαρξιστές στην ήπειρο του ο Richard επισημαίνει:
"Μεταξύ επαναστατών η ενότητα και ο διάλογος είναι πάντα δυνατοί. Ιστορικά στην Κ. Αμερική αυτή η ενότητα ήταν πάντα ευκολότερα δυνατή, γιατί οι μαρξιστικές δυνάμεις έχουν ξεπεράσει τον παραδοσιακό ελιτισμό τους και σήμερα δέχονται ως γεγονός την ταυτότητα του λαού, με τη θρησκευτική, ηθική, πολιτιστική, εθνική και φιλοσοφική της διάσταση".
Οι επαναστατικές ζυμώσεις εμπλουτίζονται με ένα πρωτοποριακό ρεύμα, αφήνοντας στο περιθώριο την "κλασσική", ευρωπαϊκή αντίληψη για το ρόλο και την αποστολή της εκκλησίας, όπως τουλάχιστον την εκφράζει η ίδια η παραδοσιακή της πρακτική.
Ο Όσκαρ Ρομέρο, μπορεί στην ενότητα αυτή να δώσει ένα επιγραμματικό επίλογο - μήνυμα και προς άλλες κατευθύνσεις:
"Η Δόξα του Θεού, είναι να ζήσει ο φτωχός".
Η απάντηση στο Ρομέρο είναι έξοχα ποιητική:
Ο τραγουδιστής Ντάνιελ Βιλιέτι, από την Ουραγουάη, δοξάζει τον πυροβολισμό που σκότωσε τον παπά Καμίλλο Τόρρες, το σύντροφο του Τσε Γκουεβάρα, με αυτούς τους στίχους:
-Λένε πως μετά τον πυροβολισμό
Μια φωνή ακούστηκε.
Ήταν ο Θεός που φώναζε:
"Επανάσταση!"
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΠΑ
Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β΄ έχει απλόχερα δώσει δείγματα της αρνητικής του στάσης απέναντι στα ζητήματα που θέτει από τη φύση αλλά και τη δράση της η Θεολογία της Απελευθέρωσης. Με μέτρα όπως:
Έκδοση της περίφημης εγκυκλίου του "Για το Δόγμα της Πίστης", όπου προσπαθεί να διαχωρίσει την "υγιή Θ.τ.Α. από την "απορριπτέα". Έτσι προωθώντας τη διάσπαση της συνολικής Θ.τ.Α. ίσως, ελπίζει σε μια ευέλικτη αποδυνάμωση της, με επίκεντρο πάντοτε το κτύπημα των δεσμών που αναπτύσσονται ανάμεσα στη Θ.τ.Α. με αριστερές κυβερνήσεις ή εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα.
Με ομιλίες του καταφέρεται εναντίον των πρωταγωνιστών της "Εκκλησίας των Φτωχών", μεταφέροντας έτσι το πεδίο δράσης του και σε μαζικό επίπεδο. Είναι γνωστό, ότι μέσα στις τόσες απειλές του για να "επιστρέψουν στην ορθή πίστη", καλεί τους επώνυμους να εγκαταλείψουν τα "εγκόσμια αξιώματα τους" και να "μεταμεληθούν".
Μέσα σε ένα καλά οργανωμένο σχέδιο, υλοποιεί ένα ευρύτατο πρόγραμμα επιτόπιων επισκέψεων σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, αγωνίζεται να ανατρέψει την εμβέλεια της Θ.τ.Α. χρησιμοποιώντας την προσωπική του ακτινοβολία μέσα στο ίδιο το καμίνι της εξαθλίωσης, Μια κίνηση που αποδεικνύει τη δυναμική που θέλει να δώσει στην παπική έδρα ο νέος της ένοικος εξαντλώντας κάθε ευκαιρία και κάθε επίσκεψη. Σε αυτό το σημείο, φαίνεται ότι ο Ποντίφικας δεν πρόκειται να διαψεύσει όλους εκείνους εκτιμούν ότι συντελείται μια σαφής "συντηρητική στροφή" σε σύγκριση πάντοτε με τον Πάπα Παύλο Στ΄. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι το Βατικανό λειτουργεί ως το "βαρύ πυροβολικό" ενάντια στην "Εκκλησία των Φτωχών", μια και η φύση του θεωρείται ως η πιο αποτελεσματική. Η δόξα του Πάπα δεν φαίνεται να σκύβει μπροστά στο μαρτύριο των γνήσιων απόκληρων της οικουμένης. Κραυγές απελπισίας, πικρό χαμόγελο στην ανέχεια. Ένας Βολιβιανός, σε ένα τοίχο του Λα Πας, ζωγράφιζε τα πάθη της Λατινικής Αμερικής:
"¨Καταπολεμήστε τη φτώχεια: σκοτώστε ένα ζητιάνο!"
Πιστός, ίσως, ο Πάπας σε μια πλούσια παράδοση ακινησίας της παπικής έδρας, συναντά τη βούλα του Πάπα Παύλου 3ου που είχε διακηρύξει στα 1537 πως οι "Ινδιάνοι ήταν πραγματικοί άνθρωποι..."
Η Αριστερά και η Θεολογία της Απελευθέρωσης
Πως αντιμετωπίζει τη Θ.τ.Α. η Λατινοαμερικάνικη Αριστερά; Ποιές σχέσεις έχουν σχηματιστεί ανάμεσα τους, γνωρίζοντας ότι ουσιαστικές πολιτικοϊδεολογικές αποστάσεις υπάρχουν στη βάση της σκέψης τους; Ένα ζήτημα ευρύτατο από κάθε άποψη αλλά με ένα κοινό παρονομαστή: την ίδια την πολιτική κατάσταση σε κάθε χώρα που αποτελεί και την δικλείδα ασφαλείας για να κατανοηθεί η ποιότητα των σχέσεων τους.
Ο γάλλος δημοσιογράφος Ρεζί Ντεμπρέ, ειδικός στα θέματα της Λατινικής Αμερικής δίνει το στίγμα της πολιτικής γραμμής που- κατά τη γνώμη του- πρέπει να κρατά η Αριστερά απέναντι στην Καθολική Εκκλησία:
"Δεν πρέπει να ακολουθούμε σεχταριστική πολιτική απέναντι των καθολικών στη φάση αυτής της πάλης, αλλά ούτε και στα επόμενα χρόνια". Και αφού περιγράφει την επαναστατική δράση του παπά Καμίλλο Τόρρες δίπλα στον Τσε Γκουεβάρα καταλήγει με την εξής αποστροφή: "Οι καθολικοί, όπως όλοι οι άλλοι, πρέπει να διαδραματίσουν επαναστατικό ρόλο και ίσως πιο σημαντικό χάρη, στις ηθικές ιδιότητες που μπορεί να έχει ένας πιστός καθολικός".
Ο Φιντέλ Κάστρο, ανοίγοντας το δικό του κύκλο ανάλυσης διακήρυσσε ότι "στο αντιϊμπεριαλιστικό μέτωπο υπάρχει θέση για όλους".
Ο Μιγκέλ ντ' Εσκότο, με τη δική του δίδυμη ιδιότητα σημειώνει:
"Δεν υπάρχει καμιά αντίφαση στο γεγονός ότι είμαι Ρωμαιοκαθολικός ιερέας και παράλληλα Υπουργός Εξωτερικών. Είμαι ιεραπόστολος. Θεωρούσα πάντα ότι το λειτούργημα μου, μου επέβαλλε να υπηρετώ τους ανθρώπους ιδιαίτερα τους φτωχούς... Θυμηθείτε ότι ο Πάπας Παύλος Στ΄ έλεγε ότι εξασφαλίζεις την Σταθερότητα και την Ειρήνη, εργαζόμενος για τη Δικαιοσύνη".
Ο Pablo Richard δίνει τη θεωρητική υπόσταση στο θέμα:
"Οι Χριστιανοί στην Κεντρική Αμερική έχουν αποδεχτεί την πρακτική της Απελευθέρωσης με όλες τις πολιτικές, οργανικές και θεωρητικές απαιτήσεις της. Στην περιοχή αυτή της Ηπείρου, αυτό που μετράει είναι η ενότητα και η απελευθέρωση του λαού και σε αυτόν τον σκοπό ενώνονται όλοι οι επαναστάτες, πιστοί και μη". Και συνεχίζει:
«Οι Χριστιανοί στην Κ. Αμερική έχουν επιμείνει περισσότερο από κάθε άλλο στη ρίζα της Θ.τ.Α. στη βίωση του Θεού ως Θεού των φτωχών μέσα στους απελευθερωτικούς αγώνες. Εδώ η Θεολογία της Απελευθέρωσης αποκαλείται συχνά Θεολογία της Ζωής".
Μια άποψη, όταν μάλιστα αυτή προέρχεται από τη ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι πάντα ενδιαφέρουσα. Ο Μητροπολίτης Φιλάρετος, πρόεδρος της επιτροπής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας Ρωσίας σκιαγραφώντας τη Θ.τ.Α. τονίζει:
"Η "Θεολογία της Απελευθέρωσης" αποτελεί την απάντηση της χριστιανικής πίστης σε μια τραγική κοινωνική πραγματικότητα. Δεν είναι παράξενο που αναπτύσσεται στη Λατινική Αμερική. Υπάρχουν βέβαια μερικοί που λένε ότι η Εκκλησία δεν πρέπει να ανακατεύεται με τα εγκόσμια. Τους θυμίζω ότι η ιδέα της Απελευθέρωσης εμπεριέχεται στην ίδια την έννοια της εκκλησίας... οι κληρικοί της "Απελευθερωτικής Θεολογίας" δεν κάνουν άλλο από το να επιδιώκουν να εφαρμόσουν ουσιαστικά τις αρχές του Χριστιανισμού στην πραγματικότητα της ζωής. Και ο Απόστολος Ιάκωβος έλεγε ότι η πίστη χωρίς έργα είναι γράμμα νεκρό..." . Ο "Χριστιανός" - καταλήγει ο Μητροπολίτης Φιλάρετος - συμμετέχει στις κοινωνικές διεργασίες που γίνονται γύρω του, δεν είναι ξένος προς αυτές", οριοθετώντας έτσι την άποψη της Ρωσικής Εκκλησίας, απέναντι στις ριζοσπαστικές δυνάμεις της Λατινικής Αμερικής, αλλά και ευρύτερα.
Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β΄ έχει απλόχερα δώσει δείγματα της αρνητικής του στάσης απέναντι στα ζητήματα που θέτει από τη φύση αλλά και τη δράση της η Θεολογία της Απελευθέρωσης. Με μέτρα όπως:
Έκδοση της περίφημης εγκυκλίου του "Για το Δόγμα της Πίστης", όπου προσπαθεί να διαχωρίσει την "υγιή Θ.τ.Α. από την "απορριπτέα". Έτσι προωθώντας τη διάσπαση της συνολικής Θ.τ.Α. ίσως, ελπίζει σε μια ευέλικτη αποδυνάμωση της, με επίκεντρο πάντοτε το κτύπημα των δεσμών που αναπτύσσονται ανάμεσα στη Θ.τ.Α. με αριστερές κυβερνήσεις ή εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα.
Με ομιλίες του καταφέρεται εναντίον των πρωταγωνιστών της "Εκκλησίας των Φτωχών", μεταφέροντας έτσι το πεδίο δράσης του και σε μαζικό επίπεδο. Είναι γνωστό, ότι μέσα στις τόσες απειλές του για να "επιστρέψουν στην ορθή πίστη", καλεί τους επώνυμους να εγκαταλείψουν τα "εγκόσμια αξιώματα τους" και να "μεταμεληθούν".
Μέσα σε ένα καλά οργανωμένο σχέδιο, υλοποιεί ένα ευρύτατο πρόγραμμα επιτόπιων επισκέψεων σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, αγωνίζεται να ανατρέψει την εμβέλεια της Θ.τ.Α. χρησιμοποιώντας την προσωπική του ακτινοβολία μέσα στο ίδιο το καμίνι της εξαθλίωσης, Μια κίνηση που αποδεικνύει τη δυναμική που θέλει να δώσει στην παπική έδρα ο νέος της ένοικος εξαντλώντας κάθε ευκαιρία και κάθε επίσκεψη. Σε αυτό το σημείο, φαίνεται ότι ο Ποντίφικας δεν πρόκειται να διαψεύσει όλους εκείνους εκτιμούν ότι συντελείται μια σαφής "συντηρητική στροφή" σε σύγκριση πάντοτε με τον Πάπα Παύλο Στ΄. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι το Βατικανό λειτουργεί ως το "βαρύ πυροβολικό" ενάντια στην "Εκκλησία των Φτωχών", μια και η φύση του θεωρείται ως η πιο αποτελεσματική. Η δόξα του Πάπα δεν φαίνεται να σκύβει μπροστά στο μαρτύριο των γνήσιων απόκληρων της οικουμένης. Κραυγές απελπισίας, πικρό χαμόγελο στην ανέχεια. Ένας Βολιβιανός, σε ένα τοίχο του Λα Πας, ζωγράφιζε τα πάθη της Λατινικής Αμερικής:
"¨Καταπολεμήστε τη φτώχεια: σκοτώστε ένα ζητιάνο!"
Πιστός, ίσως, ο Πάπας σε μια πλούσια παράδοση ακινησίας της παπικής έδρας, συναντά τη βούλα του Πάπα Παύλου 3ου που είχε διακηρύξει στα 1537 πως οι "Ινδιάνοι ήταν πραγματικοί άνθρωποι..."
Η Αριστερά και η Θεολογία της Απελευθέρωσης
Πως αντιμετωπίζει τη Θ.τ.Α. η Λατινοαμερικάνικη Αριστερά; Ποιές σχέσεις έχουν σχηματιστεί ανάμεσα τους, γνωρίζοντας ότι ουσιαστικές πολιτικοϊδεολογικές αποστάσεις υπάρχουν στη βάση της σκέψης τους; Ένα ζήτημα ευρύτατο από κάθε άποψη αλλά με ένα κοινό παρονομαστή: την ίδια την πολιτική κατάσταση σε κάθε χώρα που αποτελεί και την δικλείδα ασφαλείας για να κατανοηθεί η ποιότητα των σχέσεων τους.
Ο γάλλος δημοσιογράφος Ρεζί Ντεμπρέ, ειδικός στα θέματα της Λατινικής Αμερικής δίνει το στίγμα της πολιτικής γραμμής που- κατά τη γνώμη του- πρέπει να κρατά η Αριστερά απέναντι στην Καθολική Εκκλησία:
"Δεν πρέπει να ακολουθούμε σεχταριστική πολιτική απέναντι των καθολικών στη φάση αυτής της πάλης, αλλά ούτε και στα επόμενα χρόνια". Και αφού περιγράφει την επαναστατική δράση του παπά Καμίλλο Τόρρες δίπλα στον Τσε Γκουεβάρα καταλήγει με την εξής αποστροφή: "Οι καθολικοί, όπως όλοι οι άλλοι, πρέπει να διαδραματίσουν επαναστατικό ρόλο και ίσως πιο σημαντικό χάρη, στις ηθικές ιδιότητες που μπορεί να έχει ένας πιστός καθολικός".
Ο Φιντέλ Κάστρο, ανοίγοντας το δικό του κύκλο ανάλυσης διακήρυσσε ότι "στο αντιϊμπεριαλιστικό μέτωπο υπάρχει θέση για όλους".
Ο Μιγκέλ ντ' Εσκότο, με τη δική του δίδυμη ιδιότητα σημειώνει:
"Δεν υπάρχει καμιά αντίφαση στο γεγονός ότι είμαι Ρωμαιοκαθολικός ιερέας και παράλληλα Υπουργός Εξωτερικών. Είμαι ιεραπόστολος. Θεωρούσα πάντα ότι το λειτούργημα μου, μου επέβαλλε να υπηρετώ τους ανθρώπους ιδιαίτερα τους φτωχούς... Θυμηθείτε ότι ο Πάπας Παύλος Στ΄ έλεγε ότι εξασφαλίζεις την Σταθερότητα και την Ειρήνη, εργαζόμενος για τη Δικαιοσύνη".
Ο Pablo Richard δίνει τη θεωρητική υπόσταση στο θέμα:
"Οι Χριστιανοί στην Κεντρική Αμερική έχουν αποδεχτεί την πρακτική της Απελευθέρωσης με όλες τις πολιτικές, οργανικές και θεωρητικές απαιτήσεις της. Στην περιοχή αυτή της Ηπείρου, αυτό που μετράει είναι η ενότητα και η απελευθέρωση του λαού και σε αυτόν τον σκοπό ενώνονται όλοι οι επαναστάτες, πιστοί και μη". Και συνεχίζει:
«Οι Χριστιανοί στην Κ. Αμερική έχουν επιμείνει περισσότερο από κάθε άλλο στη ρίζα της Θ.τ.Α. στη βίωση του Θεού ως Θεού των φτωχών μέσα στους απελευθερωτικούς αγώνες. Εδώ η Θεολογία της Απελευθέρωσης αποκαλείται συχνά Θεολογία της Ζωής".
Μια άποψη, όταν μάλιστα αυτή προέρχεται από τη ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι πάντα ενδιαφέρουσα. Ο Μητροπολίτης Φιλάρετος, πρόεδρος της επιτροπής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας Ρωσίας σκιαγραφώντας τη Θ.τ.Α. τονίζει:
"Η "Θεολογία της Απελευθέρωσης" αποτελεί την απάντηση της χριστιανικής πίστης σε μια τραγική κοινωνική πραγματικότητα. Δεν είναι παράξενο που αναπτύσσεται στη Λατινική Αμερική. Υπάρχουν βέβαια μερικοί που λένε ότι η Εκκλησία δεν πρέπει να ανακατεύεται με τα εγκόσμια. Τους θυμίζω ότι η ιδέα της Απελευθέρωσης εμπεριέχεται στην ίδια την έννοια της εκκλησίας... οι κληρικοί της "Απελευθερωτικής Θεολογίας" δεν κάνουν άλλο από το να επιδιώκουν να εφαρμόσουν ουσιαστικά τις αρχές του Χριστιανισμού στην πραγματικότητα της ζωής. Και ο Απόστολος Ιάκωβος έλεγε ότι η πίστη χωρίς έργα είναι γράμμα νεκρό..." . Ο "Χριστιανός" - καταλήγει ο Μητροπολίτης Φιλάρετος - συμμετέχει στις κοινωνικές διεργασίες που γίνονται γύρω του, δεν είναι ξένος προς αυτές", οριοθετώντας έτσι την άποψη της Ρωσικής Εκκλησίας, απέναντι στις ριζοσπαστικές δυνάμεις της Λατινικής Αμερικής, αλλά και ευρύτερα.
Το Νικαραγουανό πείραμα
Η ανάληψη υπουργικών θέσεων από ιερωμένους, όπως ο Μιγκέλ ντ' Εσκότο - Υπουργός Εξωτερικών που είναι όπως έχει ήδη λεχθεί ρωμαιοκαθολικός παπάς ή ο Ερνέστο Καρντενάλ, Υπουργός Πολιτισμού, που ταυτόχρονα είναι παπάς και ποιητής, θεωρείται η απάντηση της κυβέρνησης των Σαντινίστας στα μηνύματα των καιρών. Η πολιτική καθοδήγηση του Σαντινιστικού Μετώπου (F.S.L.N.) ενός μετώπου που υποστηρίζει, χωρίς ταλαντεύσεις, την πλουραλιστική κοινωνία, προχωρεί με σημαντικά βήματα υλοποίησης βασικών πολιτικών της επιλογών. Η ανάληψη υπουργικών χαρτοφυλακίων από ιερωμένους εντάσσεται σε αυτήν ακριβώς τη συλλογιστική και όχι απλώς από μια διάθεση ελέγχου ή συρρίκνωσης της "Εκκλησίας των Φτωχών". Η αναγνώριση της φυσιογνωμίας των θρησκευτικών ιδιομορφιών της χώρας, περνά μέσα από την κατοχύρωση των αντιθέσεων σε ένα πλατύ φάσμα κοινωνικών κρίκων της Νικαράγουας. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι η πρακτική των Σαντινίστας αποτελεί ένα σημαντικό πολιτικό πείραμα, με παγκόσμια ακτινοβολία. Καταθέτει τις εμπειρίες του προοδευτικού κινήματος και κατοχυρώνει την πιστευτότητα της επανάστασης του κοινωνικού πλουραλισμού. Η Εθνική Διεύθυνση του F.S.L.N., επιστεγάζοντας μια πρωτοποριακή σύζευξη τονίζει σε κείμενο της:
«Οι Χριστιανοί συντέλεσαν στην ανατροπή του Σομόζα σε βαθμό που δεν έχει προηγούμενο σε άλλο επαναστατικό κίνημα στη Λατινική Αμερική και ίσως σε όλο τον κόσμο. Το γεγονός αυτό ανοίγει καινούργιες και ενδιαφέρουσες δυνατότητες συμμετοχής των Χριστιανών σε επαναστάσεις οπουδήποτε αλλού, όχι μόνο στη φάση της πάλης για εξουσία, αλλά και στη φάση της οικοδομής μιας νέας κοινωνίας".
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάπτυξη μορφών αποκεντρωμένης χριστιανικής βίωσης, μέσα από τις λεγόμενες Ε.Κ.Β.Α. (Εκκλησιαστικές Κοινότητες Βάσης), όπου ομάδες ανθρώπων συνδυάζουν τη μελέτη χριστιανικών κειμένων με την έμπρακτη εφαρμογή κανόνων της, θρησκεία που η αφετηρία τους πρέπει να αναζητηθεί στις πρωτοχριστιανικές "αγάπες", συνήθως σε επίπεδο συνοικίας. Μερικά ενδιαφέροντα τους: ομάδες μουσικής και θεάτρου, λαϊκές βιβλιοθήκες, εκδηλώσεις αλληλεγγύης, κοινοτικές καλλιέργειες με πιο σημαντικό την πολιτική δράση για υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους, από αυταρχικές μορφές εξουσίας.
Η "Εκκλησία των Φτωχών" στη Λατινική Αμερική αποτελεί μια σπουδαία πραγματικότητα. Μια πραγματικά ριζοσπαστική εξέλιξη που θέτει προϋποθέσεις για να ζήσουν οι φτωχοί καλύτερες ημέρες.
Βιβλιογραφία:
1. Ρεζί Ντεμπρέ, Λατινική Αμερική: Προβλήματα Επαναστατικής Στρατηγικής, εκδόσεις Καρανάση, 1975
2. A. Cordova, H. Michelena, Η οικονομική δομή της Λατινικής Αμερικής, εκδόσεις Γ. Αναγνωστίδη
3. Καμίλλο Τόρρες – Κείμενα, « Η προσευχή μόνον δεν αρκεί..», εκδόσεις Μνήμη, 1974
4. Αριστερά και Θρησκεία - Η Θεολογία της Απελευθέρωσης, Μηνιαία Επιθεώρηση, 1984
5. Φώντας Λάδης, Νικαράγουα, εκδόσεις Κάκτος, 1983
6. Λουκάς Κακουλλής, Ερνέστο Κάρντεναλ και Ρόκε Ντάλτον-αγωνιστές, ποιητες της Λατινικής Αμερικής, Λευκωσία , 1992
7. Λατινική Αμερική, περιοδικό, τεύχος 8.
8. Βορράς - Νότος, Πολιτική Επιθεώρηση, τεύχος 1.
9. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία: 11.2.1982, 2.12.1984, 10.2.1985
10. Εφημερίδα Νέα: 27.2.1985, 1.4.1985
11. Εφημερίδα Το Βήμα: 17.3.1985
Αναδημοσίευση από: http://www.larkoslarkou.org.cy
Η ανάληψη υπουργικών θέσεων από ιερωμένους, όπως ο Μιγκέλ ντ' Εσκότο - Υπουργός Εξωτερικών που είναι όπως έχει ήδη λεχθεί ρωμαιοκαθολικός παπάς ή ο Ερνέστο Καρντενάλ, Υπουργός Πολιτισμού, που ταυτόχρονα είναι παπάς και ποιητής, θεωρείται η απάντηση της κυβέρνησης των Σαντινίστας στα μηνύματα των καιρών. Η πολιτική καθοδήγηση του Σαντινιστικού Μετώπου (F.S.L.N.) ενός μετώπου που υποστηρίζει, χωρίς ταλαντεύσεις, την πλουραλιστική κοινωνία, προχωρεί με σημαντικά βήματα υλοποίησης βασικών πολιτικών της επιλογών. Η ανάληψη υπουργικών χαρτοφυλακίων από ιερωμένους εντάσσεται σε αυτήν ακριβώς τη συλλογιστική και όχι απλώς από μια διάθεση ελέγχου ή συρρίκνωσης της "Εκκλησίας των Φτωχών". Η αναγνώριση της φυσιογνωμίας των θρησκευτικών ιδιομορφιών της χώρας, περνά μέσα από την κατοχύρωση των αντιθέσεων σε ένα πλατύ φάσμα κοινωνικών κρίκων της Νικαράγουας. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι η πρακτική των Σαντινίστας αποτελεί ένα σημαντικό πολιτικό πείραμα, με παγκόσμια ακτινοβολία. Καταθέτει τις εμπειρίες του προοδευτικού κινήματος και κατοχυρώνει την πιστευτότητα της επανάστασης του κοινωνικού πλουραλισμού. Η Εθνική Διεύθυνση του F.S.L.N., επιστεγάζοντας μια πρωτοποριακή σύζευξη τονίζει σε κείμενο της:
«Οι Χριστιανοί συντέλεσαν στην ανατροπή του Σομόζα σε βαθμό που δεν έχει προηγούμενο σε άλλο επαναστατικό κίνημα στη Λατινική Αμερική και ίσως σε όλο τον κόσμο. Το γεγονός αυτό ανοίγει καινούργιες και ενδιαφέρουσες δυνατότητες συμμετοχής των Χριστιανών σε επαναστάσεις οπουδήποτε αλλού, όχι μόνο στη φάση της πάλης για εξουσία, αλλά και στη φάση της οικοδομής μιας νέας κοινωνίας".
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάπτυξη μορφών αποκεντρωμένης χριστιανικής βίωσης, μέσα από τις λεγόμενες Ε.Κ.Β.Α. (Εκκλησιαστικές Κοινότητες Βάσης), όπου ομάδες ανθρώπων συνδυάζουν τη μελέτη χριστιανικών κειμένων με την έμπρακτη εφαρμογή κανόνων της, θρησκεία που η αφετηρία τους πρέπει να αναζητηθεί στις πρωτοχριστιανικές "αγάπες", συνήθως σε επίπεδο συνοικίας. Μερικά ενδιαφέροντα τους: ομάδες μουσικής και θεάτρου, λαϊκές βιβλιοθήκες, εκδηλώσεις αλληλεγγύης, κοινοτικές καλλιέργειες με πιο σημαντικό την πολιτική δράση για υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους, από αυταρχικές μορφές εξουσίας.
Η "Εκκλησία των Φτωχών" στη Λατινική Αμερική αποτελεί μια σπουδαία πραγματικότητα. Μια πραγματικά ριζοσπαστική εξέλιξη που θέτει προϋποθέσεις για να ζήσουν οι φτωχοί καλύτερες ημέρες.
Βιβλιογραφία:
1. Ρεζί Ντεμπρέ, Λατινική Αμερική: Προβλήματα Επαναστατικής Στρατηγικής, εκδόσεις Καρανάση, 1975
2. A. Cordova, H. Michelena, Η οικονομική δομή της Λατινικής Αμερικής, εκδόσεις Γ. Αναγνωστίδη
3. Καμίλλο Τόρρες – Κείμενα, « Η προσευχή μόνον δεν αρκεί..», εκδόσεις Μνήμη, 1974
4. Αριστερά και Θρησκεία - Η Θεολογία της Απελευθέρωσης, Μηνιαία Επιθεώρηση, 1984
5. Φώντας Λάδης, Νικαράγουα, εκδόσεις Κάκτος, 1983
6. Λουκάς Κακουλλής, Ερνέστο Κάρντεναλ και Ρόκε Ντάλτον-αγωνιστές, ποιητες της Λατινικής Αμερικής, Λευκωσία , 1992
7. Λατινική Αμερική, περιοδικό, τεύχος 8.
8. Βορράς - Νότος, Πολιτική Επιθεώρηση, τεύχος 1.
9. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία: 11.2.1982, 2.12.1984, 10.2.1985
10. Εφημερίδα Νέα: 27.2.1985, 1.4.1985
11. Εφημερίδα Το Βήμα: 17.3.1985
Αναδημοσίευση από: http://www.larkoslarkou.org.cy
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου